Herlegem, gelegen aan het vroegere driegemeentenpunt Kruishoutem-Nokere-Waregem, is een oude site, teruggaand tot de Frankische periode. Het was een leen, afhankelijk van de heerlijkheid Ayshove en telde meerdere boerderijen en een watermolen. De oudste attestatie dateert van 1419: "up muelen acker ligghende op de beke van Herleghem". In 1662 werd het "omwalde huis op een motte, met watermolen en houtgewas" gekocht door baron Antoine van Pottelsberghe. Volgend jaar zal Herlegem m.a.w. 350 jaar in handen zijn van de adellijke familie van Pottelsberghe de la Potterie!
Het kasteel werd in 1711 opgetrokken op de grondvesten van een oudere hoeve. De nu nog behouden aanleg van het domein dateert van 1777 met walgrachten omheen het kasteel, een toegangsbrug, een ereplein met in U-vorm ingeplante bijgebouwen, een ruime rechthoekige omgrachte moestuin en boomgaard. Van de uitgestrekte bossen en dreven rest bijna niets meer, onder meer door de aanleg van de autosnelweg E17 in het begin van de jaren zeventig van de vorige eeuw.
In de nacht van zondag 12 op maandag 13 april 1981 - deze maand dertig jaren geleden - raasde het vuur door Herlegem Kasteel. Omstreeks 2.30 u. in de morgen ontwaarde een vrachtrijder van op de E17doorheen de mist een felle vuurgloed. Hij meende dat een boerderij in brand stond. De man stopte iets verder te Waregem langsheen de autosnelweg bij een praatpaal - GSM's bestonden nog niet - en verwittigde de hulpdiensten. Zowat op hetzelfde moment werd het echtpaar Emiel en Julienne Van Der Beken, dat in de dienstgebouwen woonde, gewekt door het kletterend lawaai van stukspringende kunstleien op het kasteeldak. Julienne dacht eerst dat stropers in het park op konijnen aan het schieten waren, maar moest haar mening alras herzien na een verbouwereerde blik op de vlammen die intussen reeds doorheen het dakgebinte likten. Ze zette het onmiddellijk op een lopen naar buurman De Stoop, die de Kruishoutemse brandweer verwittigde.
Nauwelijks acht minuten later waren onze spuitjongens al ter plekke (zie foto van Edwin Lefevre). Luitenant Lieven Verhelst meldde via de boordradio van de eerste brandweerwagen dat "heel het kasteel in brand stond", waarop commandant Germain De Vos stante pede de collega's van Oudenaarde optrommelde. Ook de Waregemse pompiers kwamen na de oproep via de praatpaal hun diensten aanbieden. Op dat ogenblik was het dak al voor meer dan de helft tot as herleid. Onverdroten en met de moed der wanhoop gingen de drie korpsen het gevecht aan met de vlammenzee. De grote middelen - zestig brandweerlieden, tweeëntwintig lansen en twee schuifladders van dertig meter lang - werden ingezet. De blussingswerken werden bemoeilijkt door de omwalling van het kasteel. De ladderwagens van de Oudenaardse en Waregemse brigades moesten op vijftien meter afstand worden opgesteld, omdat het bruggetje over de kasteelwal het dreigde te begeven. Vier pompen trokken intussen per minuut elk meer dan 2.000 liter water uit de vijver en uit de slotgracht. Het mocht niet baten; met donderend geraas stortte het dak vrij vlug in. De brand had waarschijnlijk al een tijdje gewoed vooraleer hij werd opgemerkt. Tegen 5.00 u. in de morgen kreeg men de situatie onder controle.
Ondertussen was met man en macht gewerkt om de kostbaarste stukken uit het kasteel te halen. De meest waardevolle inboedel bevond zich op het gelijkvloers. Antiek meubilair, schilderijen en twee wandtapijten van onschatbare waarde werden uit het brandend gebouw gered. Een mini Märklin treinstel (25 locomotieven en 85 wagons) van zoon Bernard bleef op de bovenverdieping in de brand. Ook het familiearchief ging in vlammen op. De familiejuwelen daarentegen konden worden gevrijwaard. De kasteelheer Thierry van Pottelsberghe de la Potterie (1930-2009) was de donderdag vóór de brand met zijn echtgenote Marie-Thérèse de Lanier en zoon Bernard naar Zwitserland afgereisd. Zoon Jean die te Brussel vertrekkensklaar stond om zijn ouders op vakantie te vervoegen, kon het telefoonnummer doorgeven van het vakantiehotel. Via de telefoon wees Jonkheer Thierry de plaats aan waar in één van de slaapkamers een partij kostbare juwelen was verborgen. De sieraden werden door de Kruishoutemse brandweerlui ongeschonden van onder het puin gehaald.
Om 8.00 u. kwam het Oudenaardse parket met een deskundige ter plaatse. Uit het onderzoek bleek dat de brand was ontstaan in de badkamer. Eerst werd gedacht aan een kortsluiting, maar de waakvlam van een gaswaterverwarmer bleek de boosdoener te zijn geweest.
Die voormiddag stroomden honderden nieuwsgierigen toe op het kasteeldomein. Ze moesten door de Rijkswacht op afstand worden gehouden wegens het instortingsgevaar van het wapenschild en de zes zinken siervazen die bovenop de zwartgeblakerde muren overeind waren blijven staan. De ramptoeristen waren zonder blikken of blozen zomaar doorheen de kasteelpoort gestapt. Volksverhalen, doorgegeven van generatie op generatie, hadden hen nochtans iets meer respect en bedachtzaamheid kunnen bijbrengen. Zo werd van oudsher verteld dat het hekken van het kasteelpark 's nachts door een spook werd opengezet; het haalde bij valavond de sterkste kettingen van het slot en verborg ze in het park. Vóór de aanleg van de E17 liep de kasseiweg Kruishoutem-Waregem langs het park; jongeren die 's avonds met de fiets voorbij het kasteel moesten, duwden er dan ook iets harder op de trappers. Het spook van Herlegem hield op maandag 13 april 1981 de sensatiezoekers niet tegen.
Om 14.00 u. kwam de familie van Pottelsberghe de la Potterie in allerijl uit Zwitserland terug en overzag de ravage. Ter gelegenheid van het huwelijk van zoon Jean was het interieur het jaar voordien nagenoeg volledig gerenoveerd. Hiervan bleef door de vuur- en waterschade niet veel meer over. Het totale kostenplaatje werd op 30 miljoen Belgische franken geraamd. Rekening houdende met de gestegen levensduurte zou dit vandaag de dag neerkomen op een kleine 1,7 miljoen euro...
Die namiddag won enkele kilometers verder Gerrie Knetemann vóór Herman van Springel en Claude Criquielion de zesendertigste editie van Nokere Koerse. In de cafés was die avond niet de winnaar van Kruishoutems Mooiste, maar de kasteelbrand van Herlegem the talk of the town.