Herlegem, verborgen heerlijkheid

Open Monumentendag doet op zondag 13 september Herlegem aan, een verborgen parel nabij het vroegere driegemeentenpunt Kruishoutem-Nokere-Waregem. Herlegem is een oude site, die teruggaat tot de Frankische periode. Het was een leen, afhankelijk van de heerlijkheid Ayshove en telde meerdere boerderijen en een watermolen. De oudste attestatie dateert van 1419: “up muelenacker ligghende op de beke van Herleghem”, meteen een aanwijzing dat er toen ook al een watermolen was. Volgens dr. Luc Goeminne kan deze zelfs dateren van de 12^de eeuw. Herlegem ‘kasteel’ is in die tijden niet meer dan een omwalde hoeve op een motte (kunstmatige heuveltje).

De eerst gekende kasteelheer is Jan van Herlegem (circa 1350-1390). Verscheidene geslachten plattelandsadel (van Olsene, van der Zype, de Meulenaere, van der Brugghen, Rufelaert, Gheerolf, de Villegas, van Boven) volgen elkaar op, steeds voor korte periodes, na verkoop of erfenis. In 1661 koopt Guillaume van Boven het domein voor 597 Vlaamse ponden groten van jonkheer Joseph-Charles de Villegas. Guillaume blijft slechts een jaar kasteelheer van Herlegem; reeds op 11 mei 1662 verkoopt hij het aan Antoine van Pottelsberghe (1605-1681) voor de prijs van 1000 Vlaamse ponden groten. Op één jaar tijd heeft Guillaume dus een winst van bijna 70% gemaakt ! Eén en ander betekent ook dat de familie van Pottelsberghe de la Potterie in 2017 355 jaar eigenaar zal zijn van Herlegem. Antoine van Pottelsberghe is omstreeks 1635 kolonel in het Spaanse leger van Filips IV  en verwerft in 1680 de titel van baron. Het is zijn zoon Baron Arthur-Joseph-Hyacinth van Pottelsberghe (1657-1735) die in 1711 het actuele kasteel van Herlegem laat optrekken op de grondvesten van de vroegere hoeve. De nu nog behouden aanleg van het park dateert van 1777, met walgrachten omheen het kasteel, een toegangsbrug en een ereplein met in U-vorm ingeplante bijgebouwen.

De site laat zich in 1742 in de erfenisakte van Albert-Joseph-Ignace van Pottelsberghe (1697-1741) beschrijven als volgt: “groot 28 bunder (39 ha) met een huys van Plaisance (het kasteel), ’t hof (de hoeve) met de huysinge, schuere en stallingen, met de wallen rondom, de watermolen met de molendam en spuy. Bij het goet horen meerdere grondperceelen genaempt de Verroenmeersch by de Biest, het Galgenheet, de Verberrende stede, het Platheet met de heye, een dreve naer den Herberghe de Lieve dogter, 8 bunder (11 ha) lant genaemt Den Cuyl, het Herlegem Heet”. Tot de heerlijkheid Herlegem hoort dan een baljuw die met de wethouders van Ayshove uitspraken mag doen over tol en boeten tot 3 pond. Van de uitgestrekte bossen en dreven rest heden niet veel meer, o.a. door de aanleg van de snelweg E17 in het begin van de jaren zeventig van de vorige eeuw. De site telt momenteel nog 4 van de vroegere 39 ha.

Jonkheer Adolphe-Marie-Ghislain van Pottelsberghe de la Potterie (1849-1933) is om meer dan één reden een interessant figuur. Hij heeft vooreerst aandacht voor decorum en ontspanning; omstreeks 1875 laat hij aan de rand van het kasteelpark een tuinpaviljoentje optrekken, een bevallig vierkanten gebouwtje onder een tentdak met aan de noord- en zuidkant een terrasje. De ideale plaats om te verpozen in het lommer van het park bij het bijhorende tennisveld.

Naast vertier denkt hij ook aan rendabiliteit. In 1883 wordt de watermolen omgebouwd tot een olie- en korenstoomwatermolen. De stoommachine wordt echter in 1889 al weer uitgebroken. Later wordt er gemalen op arm gas (‘gaz pauvre’).

De jonkheer getuigt tevens van moed en vaderlandsliefde. Op het einde van de Eerste Wereldoorlog levert hij een essentiële bijdrage in de bevrijding van Kruishoutem. In de in de vroege ochtend van 31 oktober 1918 rukken de Franse troepen vanuit Waregem via den Drogenboom en de Lieve Dochter op naar Kruishoutem en Nokere. Adolphe waarschuwt luitenant Desenne van de 128^ste Div. dat er zich in zijn kasteelpark een Duitse artilleriebatterij schuil houdt en geeft haar precieze locatie aan. Na de bevrijding van het kasteel helpt hij twee verplegingsposten op te zetten en assisteert hij - terwijl de schrapnels hem om de oren vliegen - bij het verzorgen van de gekwetste Franse soldaten. Dit sterk staaltje heldenmoed levert hem na de oorlog een Franse militaire oorkonde op.

Ook in 1944 is Herlegem het schouwtoneel van oorlogsgeweld. Het kasteel is dan bewoond door de jonkvrouwen Madeleine (1877-1958) en Jeanne (1881-1965), de ongehuwde dochters van jonkheer Adolphe. De scharenslijpers Camiel Barbery en Camiel Deman verblijven met hun wagentjes in het kasteelpark na toelating van Jan Baert, de hovenier van Herlegem. In de avond van woensdag 6 september 1944 verlaten ze het park, botsen op terugtrekkende Duitse soldaten en worden gefusilleerd. Dat is in elk geval de meest plausibele uitleg, hoewel … de twee trimards waren niet vies van een nachtelijk strooptochtje op zoek naar achtergelaten Duits legermateriaal. De kans is niet denkbeeldig dat ze daarbij zijn betrapt. Hun lijken worden de volgende morgen gevonden in een bosweg aan de overkant van de kasteelpoort. Diezelfde ochtend valt nog een derde slachtoffer. Antoine Raemakers, die de nacht heeft doorgebracht in het hoveniershuisje bij zijn schoonbroer Jan Baert, wordt in de bocht van de Herlegemstraat door een gemotoriseerde Duitse verkenner neergeknald.

De jonkvrouwen Madeleine en Jeanne laten het kasteel na aan hun kleinneef jonkheer Thierry van Pottelsberghe de la Potterie (1930-2009). In 1955 komt deze er met zijn echtgenote jonkvrouw Marie-Thérèse de Lanier (1931) wonen. Thierry is ingenieur en heeft zich tijdens de Tweede Wereldoorlog verdienstelijk gemaakt als koerier en spion voor de weerstand. Het huwelijk van jonkheer Thierry en jonkvrouw Marie-Thérèse is gezegend met twee zonen: Jean (1957) en Bernard (1960).